Αφιέρωμα στο έτος Καβάφη - 2013
2013, Έτος Κ.Π.Καβάφη
Αφιέρωμα
Θέμα:
«Η διαφύλαξη της αξιοπρέπειας στις οριακές καταστάσεις του βίου»
Che fece... il gran rifiuto
Σὲ μερικοὺς ἀνθρώπους ἔρχεται μιὰ μέρα
ποὺ πρέπει τὸ μεγάλο Ναὶ ἢ τὸ μεγάλο τὸ Ὄχι
νὰ ποῦνε. Φανερώνεται ἀμέσως ὅποιος τὄχει
ἕτοιμο μέσα του τὸ Ναί, καὶ λέγοντάς το πέρα
πηγαίνει στὴν τιμὴ καὶ στὴν πεποίθησί του.
Ὁ ἀρνηθεὶς δὲν μετανοιώνει. Ἄν ρωτιοῦνταν πάλι,
ὄχι θὰ ξαναέλεγε. Κι ὅμως τὸν καταβάλλει
ἐκεῖνο τ' ὄχι –τὸ σωστό- εἰς ὅλην τὴν ζωή του.
Θερμοπύλες
Τιμὴ σ' ἐκείνους ὅπου στὴν ζωή των
ὥρισαν καὶ φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτὲ ἀπὸ τὸ χρέος μὴ κινοῦντες·
δίκαιοι κ' ἴσοι σ' ὅλες των τὲς πράξεις,
ἀλλὰ μὲ λύπη κιόλας κ' εὐσπλαχνία·
γενναῖοι ὁσάκις εἶναι πλούσιοι, κι ὅταν
εἶναι πτωχοί, πάλ' εἴς μικρὸν γενναῖοι,
πάλι συντρέχοντες ὅσο μποροῦνε·
πάντοτε τὴν ἀλήθεια ὁμιλοῦντες,
πλὴν χωρὶς μῖσος γιὰ τοὺς ψευδομένους.
Καὶ περισσότερη τιμὴ τοὺς πρέπει
ὅταν προβλέπουν (καὶ πολλοὶ προβλέπουν)
πὼς ὁ Ἐφιάλτης θὰ φανεῖ στὸ τέλος,
κ' οἱ Μῆδοι ἐπὶ τέλους θὰ διαβοῦνε.
Ὁ Βασιλεύς Δημήτριος
Ὥσπερ οὐ βασιλεύς, ἀλλ' ὑποκριτής,
μεταμφιέννυται χλαμύδα φαιάν ἀντί
τῆς τραγικῆς ἐκείνης, καὶ διαλαθών
ὑπεχώρησεν.
ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, ΒΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Σὰν τὸν παραίτησαν οἱ Μακεδόνες
κι ἀπέδειξαν πὼς προτιμοῦν τὸν Πύρρο
ὁ βασιλεύς Δημήτριος (μεγάλην
εἶχε ψυχή) καθόλου - ἔτσι εἶπαν -
δὲν φέρθηκε σὰν βασιλεύς. Ἐπῆγε
κ' ἔβγαλε τὰ χρυσὰ φορέματά του,
καὶ τὰ ποδήματά του πέταξε
τὰ ὁλοπόρφυρα. Μὲ ροῦχ' ἁπλὰ
ντύθηκε γρήγορα καὶ ξέφυγε.
Κάμνοντας ὅμοια σὰν ἠθοποιὸς
ποὺ ὅταν ἡ παράστασις τελειώσει,
ἀλλάζει φορεσιὰ κι ἀπέρχεται.
Η αξιοπρέπεια αποτελεί βασικό θέμα της ποίησης του Καβάφη. Με ή χωρίς ιστορικό προσωπείο ο ποιητής έχει καταγράψει σε πολλά ποιήματα την προσωπική του άποψη για τη δέουσα στάση του ανθρώπου -τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο – σε οριακές και καθοριστικές για την εξέλιξη του βίου και της ιστορίας στιγμές.
Πυρήνας της αξιοπρέπειας είναι η συνειδητοποίηση του παροδικού χαρακτήρα της ανθρώπινης κατάστασης. Σε αυτό το ζήτημα ο ποιητής -μας αναδεικνύεται εμπνευσμένος συνεχιστής της μακράς παράδοσης γνωμικής ποίησης και βιοθεωρητικής φιλοσοφίας που μας κληροδότησε αφενός η ελληνική Αρχαιότητα, αφετέρου η εκκλησιαστική γραμματεία. Ο βασιλεύς Δημήτριος του ομώνυμου ποιήματος (τελευταίου απο τα παραπάνω τρία) ενεργεί μετά την καθαίρεσή του ως αληθής στωϊκός φιλόσοφος με πλήρη γνώση του ρυθμού που κυβερνά τα ανθρώπινα: όλα είναι παροδικά, άρα ακόμη και το βασιλικό μεγαλείο είναι απλώς ένας ρόλος του οποίου η ερμηνεία κάποτε ολοκληρώνεται και ο ηθοποιός απέρχεται από τη σκηνή, έτοιμος ήδη για τον επόμενο ρόλο του. Σε μια τέτοιου είδους αξιολόγηση της αντίδρασης του Δημητρίου μπορούμε να διακρίνουμε τον απόηχο στίχων π.χ. του Ομήρου και του Μίμνερμου, όπως οι παρακάτω:
Ομήρου Ιλιάδος, Ζ ,146-149
οἵηπερ φύλλων γενεὴ τοίη δὲ καὶ ἀνδρῶν.
φύλλα τὰ μέν τ’ ἄνεμος χαμάδις χέει, ἄλλα δέ θ’ ὕλη
τηλεθόωσα φύει, ἔαρος δ’ ἐπιγίγνεται ὥρη ˙
ὥς ἀνδρῶν γενεὴ ἣ μὲν φύει ἣ δ’ ἀπολήγει.
Όπως των φύλλων οι γενιές, τέτοιες και των ανθρώπων:
Στα φύλλα τη μια γενιά χαμωσέρνει ο άνεμος
κι άλλη φυτρώνει στα φουσκωμένα κλώνια ,
σαν έρχεται της Άνοιξης η ώρα .
Τέτοιες και των ανθρώπων οι γενιές:
άλλη φυτρώνει κι άλλη τελειώνει.
(Μετάφραση Δ. Βουρλιωτάκη)
Μίμνερμου Απ. 2 (D./ W.) 1-8
ἡμεῖς δ’ , οἷά τε φύλλα φύει πολυάνθεμος ὥρη
ἔαρος, ὅτ’ αἶψ’ αὐγῇς αὔξεται ἡελίου,
τοῖς ἴκελοι πήχυιον ἐπὶ χρόνον ἄνθεσιν ἥβης
τερπόμεθα, πρὸς θεῶν εἰδότες οὔτε κακὸν
οὔτ’ ἀγαθόν ˙ Κῆρες δὲ παρεστήκασι μέλαιναι,
ἡ μὲν ἔχουσα τέλος γήραος ἀργαλέου,
ἡ δὲ ἑτέρη θανάτοιο ˙ μίνυνθα δὲ γίνεται ἥβης
καρπός, ὅσον τ’ ἐπὶ γῆν κίδναται ἡέλιος.
Εμείς, οι άνθρωποι, όπως τα φύλλα που φυτρώνουν
την πλουμισμένη απ’ άνθια ώρα της Άνοιξης,
όταν ταχιά φουντώνουν στις ακτίνες του ήλιου,
όμοια μ’ αυτά χαιρόμαστε για λίγο χρόνο
τ’ άνθη της νιότης, δίχως καλό ή κακό να ξέρουμε απ’ τους θεούς.
Στημένο έχουν καρτέρι μαύρες μοίρες
η μια στα γηρατειά τα έρμα φέρνει
κι η άλλη στη θανή. Της νιότης ο καρπός λίγο κρατεί,
όσο στη γη ο ήλιος ν’ απλωθεί.
(Μετάφραση Δ. Βουρλιωτάκη)
Σε μία τέτοια σύντομη και μοιραία προκαθορισμένη ζωή, τί νόημα έχει η δαιμονική προσκόλληση στα μεγαλεία, τα πλούτη, ακόμα και την ομορφιά;
‘’Ματαιότης ματαιοτήτων, τὰ πάντα ματαιότης‘’
και:
‘’ Ἄνθρωπος, ὡσεὶ χόρτος αἱ ἡμέραι αὐτοῦ.
Ὡσεὶ ἄνθος τοῦ ἀγροῦ, οὕτως ἐξανθήσει‘’
επισημαίνει στο ίδιο κλίμα και η Βίβλος. (Για τις ακριβείς παραπομπές δηλώνω, συγχωρέστε με, αναρμόδιος. Τα θεωτικά τα προσεγγίζω μόνο βιωματικά.)
Αυτό όμως δε σημαίνει ότι ο άνθρωπος εγκαταλείπει τον αγώνα, ειδικά όταν ετούτος επιβάλλεται από ένα υψηλό ιδανικό. Τουναντίον γιγαντώνεται η τιμή για όσους προβλέπουν μεν τη ματαιότητα του αγώνα τους, αλλά υπακούοντας στο χρέος τραβούν μπροστά, στις Θερμοπύλες όπου ετάχθηκε ο καθένας. Γενναιόψυχοι, γενναιόδωροι και φιλαλήθεις, αλλά δίχως μίσος, αντίθετα, με κατανόηση για όσους δε στάθηκαν στο δικό τους ύψος και σύρθηκαν στο ψεύδος και την ατιμία, την αμαρτία μόνο μισώντας και όχι τον αμαρτωλό. Και εδώ είναι που εντοπίζεται η χριστιανική αντίληψη περί αμαρτίας του Αλεξανδρινού μας ποιητή, η αρχοντιά της συγχώρησης και της καταλλαγής. Πού να τα νιώσουν αυτά οι πουριτανοί, ευσεβιστές και αντίχριστοι φράγκοι που έχουν στην ψυχή τους το μίσος, την αντιζηλία και την εκδικητικότητα του υπάκουου εργάτη και ψευδοενάρετου γιού που δε χωρά η στενή και χαμαίζηλη ψυχή του τον πλατυσμό της πατρικής μακροθυμίας...
Και φυσικά, ποτέ δε μετανιώνουν γι’ αυτό το κορυφαίο ‘’ Όχι‘’ που άρθρωσαν στους πειρασμούς της ζωής. Γιατί ξέρουν πως όσο βαρύ κι αν είναι το τίμημα που πρέπει να πληρώσουν, όσο κι αν τους καταβάλλει εκείνο το ‘’ Όχι‘’ , το σωστό, σε όλη τη ζωή τους, τελικά αυτή η ζωή για πόσο θα κρατήσει και θα τους ταλαιπωρήσει; Και αντίστροφα: Αν έλεγαν το ‘’Ναι‘’ δε θα ερχόταν σύντομα, πολύ σύντομα, η στιγμή που θα έπρεπε να απεκδυθούν τη βασιλική πορφύρα ; Και θα είχαν την αξιοπρέπεια να συμπεριφερθούν έστω όπως ο βασιλεύς Δημήτριος ;
Μέσω των παραπάνω μπορεί να γίνει κατανοητή η ηθική προσταγή του ποιητή:
Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
(Από το ποίημα : ‘’ Όσο μπορείς ‘’ )
Προσταγή που θα πρέπει να την τηρεί, ακόμη και αν η ζωή του έχει περιέλθει, εξαιτίας εκείνου του σωστού ‘’ Όχι‘’ στη μονοτονία που περιγράφει ο ποιητής στο ομώνυμο ποίημα:
Μονοτονία
Την μιά μονότονην ημέραν άλλη
μονότονη, απαράλλακτη ακολουθεί. Θα γίνουν
τα ίδια πράγματα, θα ξαναγίνουν πάλι -
οι όμοιες στιγμές μας βρίσκουνε και μας αφίνουν.
Μήνας περνά και φέρνει άλλον μήνα.
Αυτά που έρχονται κανείς εύκολα τα εικάζει·
είναι τα χθεσινά τα βαρετά εκείνα.
Και καταντά το αύριο πια σαν αύριο να μη μοιάζει.
Ακόμη και αυτή η μονοτονία – τίμημα της εκτέλεσης του χρέους είναι προτιμότερη από τις σατραπείες που μπορούν να παράσχουν οι άρχοντες του κόσμου ετούτου, για να ξεμαργιολέψουν την ψυχή από το χρέος της. Η κατάληξη όποιου πει το ‘’Ναι‘’ , περιγράφεται σε ένα άλλο ιστοριογενές ποιήμα του Καβάφη:
Η Σατραπεία
Τι συμφορά, ενώ είσαι καμωμένος
για τα ωραία και μεγάλα έργα
η άδικη αυτή σου η τύχη πάντα
ενθάρρυνσι κ' επιτυχία να σε αρνείται·
να σ' εμποδίζουν ευτελείς συνήθειες,
και μικροπρέπειες, κι αδιαφορίες.
Και τι φρικτή η μέρα που ενδίδεις
(η μέρα που αφέθηκες κ' ενδίδεις),
και φεύγεις οδοιπόρος για τα Σούσα,
και πιαίνεις στον μονάρχην Αρταξέρξη
που ευνοϊκά σε βάζει στην αυλή του,
και σε προσφέρει σατραπείες, και τέτοια.
Και συ τα δέχεσαι με απελπισία
αυτά τα πράγματα που δεν τα θέλεις.
Άλλα ζητεί η ψυχή σου, γι' άλλα κλαίει·
τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών,
τα δύσκολα και τ' ανεκτίμητα Εύγε·
την Αγορά, το Θέατρο, και τους Στεφάνους.
Αυτά πού θα στα δώσει ο Αρταξέρξης,
αυτά πού θα τα βρείς στη σατραπεία·
και τι ζωή χωρίς αυτά θα κάμεις.
Να προσέχουμε λοιπόν πολύ τις ‘’ Σατραπείες ‘’ που τάζουν –και δίνουν, ενίοτε- οι Αρταξέρξες, έτσι φαίνεται να μας συμβουλεύει ο ποιητής, αν θέλουμε να μείνουμε ακλόνητοι στο δρόμο της αξιοπρέπειας. Τι να τις κάνει τις σατραπείες των βαρβάρων η ελληνική ψυχή;
(Ανοίξτε το παρακάτω αρχείο για να δείτε μία σπάνιας εκφραστικότητας φωτογραφία του ίδιου του ποιητή και φωτογραφίες τριών χειρογράφων του : )
Αφιέρωμα στο έτος Καφάφη.doc (265 kB)